Hoe het ontkennen van de realiteit de norm werd voor Europese elites en wat de gevolgen daarvan zijn

De huidige crisis in Europa kwam geenszins als een verrassing of uit het niets, maar was het logische gevolg van het beleid van het Westen na het einde van de Koude Oorlog. Dat heeft een Noorse professor in een zeer interessant artikel aangetoond.

Donderdag heb ik samen met Robert Stein een korte begroeting opgenomen voor een conferentie die dit weekend in Duitsland plaatsvindt. Ik was uitgenodigd, maar kon om bekende redenen niet komen.

In de begroeting vroeg Robert mij waar ik de oorzaak van de huidige oorlog zie. Mijn spontane antwoord was: in het feit dat de NAVO niet samen met het Warschaupact is ontbonden, want de NAVO heeft als militair bondgenootschap een vijand nodig, anders zou ze overbodig zijn. En de enige mogelijke vijand is Rusland, waardoor de NAVO – om haar eigen bestaan te rechtvaardigen – geïnteresseerd is in een conflict met Rusland en dit na het einde van de Koude Oorlog zorgvuldig heeft opgebouwd, schrijft Thomas Röper.

Direct na ons gesprek kwam ik een artikel tegen van de Noorse professor Glenn Diesen, van wie ik onlangs al een artikel vertaald heb. In zijn artikel ging Glenn Diesen precies in op dezelfde vraag, namelijk hoe het tot het huidige conflict heeft kunnen komen. Zijn analyse is natuurlijk complexer dan mijn spontane antwoord op Roberts vraag. En ze is zeer interessant en geeft stof tot nadenken, daarom heb ik die vertaald.

Om het standpunt van professor Diesen te begrijpen, moet worden vermeld dat hij professor is aan de Universiteit van Zuidoost-Noorwegen en redacteur van het tijdschrift Russia in Global Affairs. Zijn onderzoek richt zich op geo-economie, conservatisme, Russische buitenlandse politiek en Groot-Eurazië. U kunt hem volgen op X onder @Glenn_Diesen en zijn artikelen lezen op Substack.

Begin van de vertaling:

Hoe de nieuwe Europese politieke klasse de realiteit begon te negeren

Rusland beschouwt de sluipende opmars van de NAVO in Oekraïne als een existentiële bedreiging, terwijl het bondgenootschap openlijk heeft verklaard Oekraïne na de oorlog als lidstaat te willen opnemen. Zonder een politieke oplossing die de neutraliteit van Oekraïne herstelt, zullen de strategisch belangrijke gebieden van Oekraïne waarschijnlijk door Rusland worden geannexeerd. Moskou zal nooit tolereren dat deze regio’s onder controle van de NAVO komen, wat Oekraïne uiteindelijk zou kunnen veranderen in een disfunctionele reststaat.

Aangezien de oorlog voor Oekraïne verloren lijkt, zou het voor Europa een rationele stap zijn om Rusland een akkoord aan te bieden dat voorziet in de beëindiging van de uitbreiding van de NAVO naar het oosten, om het leven van Oekraïense soldaten, hun grondgebied en de natie zelf te redden. Tot nu toe was echter geen enkele Europese regeringsleider bereid of in staat om een dergelijke oplossing openbaar naar voren te brengen. Waarom?

Stel de gemiddelde Europese politicus, journalist of wetenschapper eens het volgende gedachte-experiment voor: stel dat u adviseur van het Kremlin bent – wat zou u de Russische leiders adviseren als onderhandelingen geen oplossing voor het conflict in Oekraïne opleveren?

Niet weinigen zouden zich moreel verplicht voelen om absurde voorstellen te doen – bijvoorbeeld het Kremlin aan te bevelen zich over te geven en zich terug te trekken, zelfs als Rusland op het punt staat te winnen. Wie daarentegen de impuls van de rede volgt en rekening houdt met de veiligheidsbehoeften van Rusland, loopt het risico te worden beschuldigd van het “legitimeren” van de Russische invasie.

Maar hoe valt het verval van strategisch denken, pragmatisme en rationaliteit in de Europese politiek te verklaren?

De realiteit van Europa als sociale constructie

De politieke klasse die na de Koude Oorlog in Europa is ontstaan, heeft zich in toenemende mate toegelegd op overdreven ideologisering en gebruikt narratieven om nieuwe sociale realiteiten te construeren. De Europese ommezwaai naar het postmodernisme brengt een fundamentele twijfel aan het bestaan van objectieve realiteit met zich mee, omdat ons begrip van de werkelijkheid wordt gevormd door taal, cultuur en specifieke historische perspectieven. Postmodernisten proberen daarom vaaknarratieven en taal als bron van politieke macht te veranderen. Als de werkelijkheid als een sociale constructie wordt beschouwd, kunnen grote verhalen belangrijker worden dan feiten. Ideologische verhalen moeten zelfs worden beschermd tegen ongemakkelijke feiten.

Het Europese project had oorspronkelijk de welwillende bedoeling om een gemeenschappelijke liberaal-democratische Europese identiteit te creëren om de verdeeldheid zaaiende nationale rivaliteiten en machtsstrijd uit het verleden te overwinnen. Daarbij werd echter steeds meer de relevantie van de objectieve werkelijkheid in twijfel getrokken. Narratieven over de werkelijkheid worden nu beschouwd als een weerspiegeling van machtsstructuren die kunnen worden gedeconstrueerd en gereorganiseerd.

De verspreiding van het constructivisme en de nadruk op de “spreekhandeling” binnen de EU hebben geleid tot de overtuiging dat zelfs realistische analyses of debatten over concurrerende nationale belangen worden opgevat als een legitimering van de realpolitik – en dus als een constructie van een gevaarlijkere realiteit. De “spreekhandeling” verwijst naar het gebruik van taal als machtsmiddel waarmee politieke realiteiten kunnen worden gecreëerd en resultaten kunnen worden beïnvloed. Door minder aandacht te besteden aan debatten over veiligheidsbeleid wordt aangenomen dat machtspolitiek kan worden afgezwakt.

Is het mogelijk om op sociaal vlak een nieuwe realiteit te construeren? Overwinnen we debatten over veiligheidsbeleid door ze te negeren – of verwaarlozen we daarmee een verantwoordelijke omgang met deze debatten? Kunnen we nationale rivaliteiten overwinnen door ons te concentreren op gemeenschappelijke waarden – of leidt het negeren van nationale belangen tot ondergang?

De sociale opbouw van een nieuw Europa

Het concept van de ‘retorische val’ verklaart hoe de EU consensus kon bereiken over het aanbieden van lidmaatschap aan de Midden- en Oost-Europese landen, hoewel dit niet in het belang was van alle bestaande EU-lidstaten. Deze retorische val ontstond doordat de lidstaten aanvankelijk de ideologische premisse accepteerden dat de legitimiteit van het EU-project berust op de integratie van liberaal-democratische staten. Het beroep op waarden en normen als basis van de EU creëerde een morele verplichting die het voor de lidstaten moeilijk maakte om het uitbreidingsproces te blokkeren. Door middel van gerichte taal en formuleringen kon de EU de staten ertoe bewegen tegen hun eigen belangen in te handelen, onder dreiging van publieke schande als zij van de voorgeschreven lijn zouden afwijken.

Roland Schimmelfennig, hoogleraar Europese politiek en bedenker van het concept van de retorische val, stelde:

De retorische val vereenvoudigt complexe kwesties tot een binair alternatief: ofwel het uitbreidingsproces steunen, ofwel de liberaal-democratische idealen verraden. Deze morele kadering beperkt belangrijke debatten, bijvoorbeeld over mogelijke nadelen van uitbreiding en over strategieën om deze uitdagingen het hoofd te bieden. Tegenstand wordt zoveel mogelijk onderdrukt, want wie de morele kadering in twijfel trekt, loopt het risico te worden beschuldigd van het ondermijnen van de “heilige waarden” waarop de legitimiteit van het Europese project is gebaseerd.

Het concept van “Euro-speak” beschrijft het gebruik van emotioneel geladen retoriek om een EU-gecentreerde visie op Europa te legitimeren, waarin alternatieve Europese concepten worden gedelegitimeerd. De centralisatie van de besluitvorming en de overdracht van macht van nationale parlementen naar Brussel worden doorgaans omschreven als “Europese integratie”, “meer Europa” of “geconsolideerde Unie.”

Niet-lidstaten in de omgeving van de EU die zich onderwerpen aan de politieke sturing vanuit Brussel, nemen volgens dit concept een “Europese beslissing,, bevestigen hun “Europese perspectief” en bekennen zich tot “gemeenschappelijke waarden.” Daarentegen kan afwijkende meningen gemakkelijk worden gedelegitimeerd als “populisme,” “nationalisme,” “eurofobie” of “antieuropeïsme,” met als gevolg dat de “gemeenschappelijke stem,” de “solidariteit” en de “Europese droom” worden ondermijnd.

Ook de taal die het Westen gebruikt om zijn macht te projecteren, is veranderd: marteling wordt “uitgebreide ondervragingsmethode,” kanonneerbootpolitiek wordt “vrijheid van scheepvaart,” dominantie “onderhandelingen vanuit een positie van kracht.” Subversie wordt “bevordering van de democratie,” een staatsgreep een “democratische revolutie,” een invasie een “humanitaire interventie.” Afscheiding wordt “zelfbeschikking,” propaganda “publieke diplomatie,” censuur “moderatie van inhoud” en het economische concurrentievoordeel van China “overcapaciteit.” George Orwells concept van Neusprech beschreef de beperking van taal tot het punt waarop afwijkende meningen niet meer konden worden verwoord.

NAVO en EU: herverdeling van Europa of ‘Europese integratie’

Westerse staatshoofden en regeringsleiders beseften onmiddellijk dat het opgeven van een inclusieve na-Europese veiligheidsarchitectuur door de uitbreiding van de NAVO en de EU waarschijnlijk een nieuwe Koude Oorlog zou uitlokken. Het voorspelbare gevolg van de opbouw van een nieuw Europa zonder Rusland zou een herverdeling van het continent zijn – en een daaropvolgend geschil over waar de nieuwe scheidslijnen zouden moeten lopen.

De Amerikaanse president Bill Clinton waarschuwde in januari 1994 dat de uitbreiding van de NAVO naar het oosten het risico met zich meebracht “een nieuwe scheidslijn tussen Oost en West te trekken, die een zelfvervullende profetie van toekomstige confrontaties zou kunnen worden.” Zijn toenmalige minister van Defensie, William Perry, overwoog zelfs zijn ontslag uit protest tegen de uitbreiding van de NAVO. Perry constateerde dat de meeste regeringsleden wisten dat de breuk met Moskou tot conflicten zou leiden, maar dat zij dachten dat dit gezien de toenmalige zwakte van Rusland niet van belang was. Ook George Kennan, Jack Matlock en talrijke vooraanstaande Amerikaanse politici noemden de uitbreiding naar het oosten verraad aan Rusland en waarschuwden voor een nieuwe verdeeldheid in Europa – waarschuwingen die ook door veel Europese politici werden gedeeld.

Maar wat gebeurde er met dit discours en de waarschuwingen voor een nieuwe Koude Oorlog? Het verhaal van de EU en de NAVO als “krachten van het goede” die liberale democratische waarden bevorderen, moest worden verdedigd tegen het “achterhaalde” verhaal van machtspolitiek. De Russische kritiek op de heropleving van een veiligheidsarchitectuur als een nulsomspel in blokdenken werd zelf geïnterpreteerd als bewijs van de Russische “nulsommentaliteit.” Het vermeende onvermogen van Rusland om de NAVO en de EU te zien als actoren die verder gaan dan machtspolitiek, werd beschouwd als een openbaring van een gevaarlijke realpolitieke denkwijze, veroorzaakt door autoritarisme en grootmachtambities. De EU zou slechts een “vriendenkring” opbouwen, terwijl Rusland “invloedssferen” eist.

Rusland stond voor het dilemma om ofwel de rol van leerling op zich te nemen, die zich inspant om aansluiting te vinden bij de ‘beschaafde wereld’ en daarbij de dominante rol van de NAVO accepteert, ofwel zich te verzetten tegen het expansionisme en de ‘out-of-area-missies’ van de NAVO en daarmee als een bedreiging te worden behandeld die moet worden ingeperkt. Hoe dan ook zou Rusland geen plaats aan de Europese tafel hebben. Liberaal-democratische beeldspraak rechtvaardigde uiteindelijk waarom de grootste staat van Europa de enige zonder vertegenwoordiging moest blijven.

De uitbreiding van de NAVO en de EU als exclusieve blokken stelt de diep verdeelde samenlevingen in Oekraïne, Moldavië en Georgië bovendien voor het “wij-of-zij”-dilemma. Maar in plaats van de voorspelbare destabilisatie van verdeelde samenlevingen in een verdeeld Europa te erkennen, wordt deze, ondanks de impliciete ontkoppeling van Rusland, voorgesteld als een positieve “Europese integratie”. Samenlevingen die nauwere banden met Rusland verkiezen boven de NAVO en de EU, worden gedelegitimeerd vanwege hun “afwijzing van de democratie” en hun politieke leiders worden belasterd als autoritaire “poetinisten” die hun bevolking de “Europese droom” ontnemen.

Het morele kader van de wereld overtuigde Europese staatshoofden en regeringsleiders zelfs om een staatsgreep te steunen om Oekraïne in de invloedssfeer van de NAVO te trekken. Daarbij was algemeen bekend dat slechts een minderheid van de Oekraïners voorstander was van NAVO-lidmaatschap – en dat dit streven waarschijnlijk een oorlog zou ontketenen. Toch overtuigde de liberaal-democratische retoriek de besluitvormers om de realiteit te negeren en een beleid te steunen dat tot een ramp leidde. Het gezond verstand zou zich beschaamd moeten afwenden.

Westerse politici, journalisten en wetenschappers die de spanningen willen verminderen door rekening te houden met legitieme Russische veiligheidsbelangen, worden eveneens beschuldigd van steun aan Poetin, het herhalen van Kremlin-argumenten, het “legitimeren” van het Russische beleid en het ondermijnen van de liberale democratie. In een binaire morele indeling van goed en kwaad worden intellectuele pluraliteit en afwijkende meningen als immoreel bestempeld.

Europa lijdt niet alleen onder de oorlog, maar maakt tegelijkertijd een economische neergang door. Europese landen importeren Russische energie via India als tussenhandelaar, omdat ze zich moreel verplicht voelen om vast te houden aan de mislukte sancties. Deze deugdsignalering draagt ertoe bij dat de Europese industrie steeds minder concurrerend wordt. Ook de vernietiging van de Nord Stream-pijpleidingen heeft bijgedragen aan de deïndustrialisering van Europa. Maar deze gebeurtenis, die decennia van industriële ontwikkeling teniet heeft gedaan, is inmiddels uit het discours verdwenen – waarschijnlijk ook omdat de enige verdachten de VS en Oekraïne zijn.

Tegelijkertijd bieden de VS de nu niet meer concurrerende Europese industrieën subsidies aan als ze hun productiefaciliteiten naar de andere kant van de Atlantische Oceaan verplaatsen. Bij gebrek aan een acceptabel narratief zwijgen Europese politici en laten ze na hun nationale belangen te verdedigen. Het narratief van liberale democratieën die verenigd zijn door gemeenschappelijke waarden en niet verdeeld door concurrerende belangen, moet worden afgeschermd van de ongemakkelijke feiten.

Diplomatie, neutraliteit en de deugd van oorlog

Diplomatie staat haaks op het constructivistische streven om een nieuwe realiteit sociaal te construeren. Het uitgangspunt van internationale veiligheid is het streven naar veiligheid, waarbij de inspanningen van een staat om zijn eigen veiligheid te vergroten de veiligheid van een andere staat in gevaar kunnen brengen. Diplomatie betekent het verdiepen van wederzijds begrip en het vinden van compromissen om dit streven te temperen.

Sociaal-constructivisten beschouwen diplomatie vaak als problematisch, omdat zij het streven naar veiligheid “legitimeert” door te erkennen dat de NAVO legitieme Russische veiligheidsbelangen kan ondermijnen. Bovendien bestaat het gevaar dat diplomatie de tegenstander legitimeert en een morele gelijkstelling van westerse staten met Rusland tot stand brengt. De Europese elites vrezen dat door wederzijds begrip verouderde en gevaarlijke concepten van machtspolitiek salonfähig kunnen worden gemaakt. De absurde overtuiging dat onderhandelingen gelijk staan aan “appeasement” is in Europa de norm geworden.

Diplomatie is daardoor geherinterpreteerd als een relatie tussen subject en object, tussen leraar en leerling. In deze constellatie zien de NAVO en de EU hun rol in de “socialisatie” van andere staten. Als beschavende leraar gebruikt het verlichte Westen diplomatie als pedagogisch instrument, waarbij staten worden “beloond” voor hun bereidheid om eenzijdige concessies te accepteren, of anders worden “gestraft.” Terwijl diplomatie in tijden van crisis historisch gezien als onmisbaar werd beschouwd, zijn Europese elites tegenwoordig van mening dat ‘slecht gedrag’ moet worden bestraft en dat diplomatie na het uitbreken van een crisis moet worden opgeschort, omdat een ontmoeting met de tegenstander op zulke momenten het risico met zich meebrengt dat deze wordt gelegitimeerd.

Neutraliteit werd tot voor kort beschouwd als een morele houding die het streven naar veiligheid temperde en een staat in staat stelde als bemiddelaar op te treden in plaats van zich in conflicten te mengen en deze te escaleren. In een strijd tussen goed en kwaad wordt neutraliteit nu echter als immoreel beschouwd. De gordel van neutrale staten die ooit tussen de NAVO en de staten van het Warschaupact bestond, is gebroken – en zelfs oorlog wordt vandaag de dag verheven tot een deugdzame verdediging van morele principes.

Maar hoe kan de rationaliteit worden hersteld en kunnen de fouten van de periode na de Koude Oorlog worden gecorrigeerd?

Het uitblijven van een voor beide partijen aanvaardbare oplossing na de Koude Oorlog – een oplossing die de scheidslijnen in Europa zou hebben weggenomen en het beginsel van ondeelbare veiligheid zou hebben versterkt – heeft tot een voorspelbare ramp geleid. Een koerswijziging vereist echter niets minder dan een heroverweging van het beleid van de afgelopen 30 jaar en van het Europese concept in een tijd waarin vijandigheid aan beide kanten de boventoon voert.

Het Europese project werd opgevat als de belichaming van Francis Fukuyama’s these van het “einde van de geschiedenis,” en een hele politieke klasse baseert haar legitimiteit op de veronderstelling dat de opbouw van een Europa zonder Rusland een recept is voor vrede en stabiliteit.

Maar beschikt Europa over de nodige rationaliteit, politieke verbeeldingskracht en moed om zijn eigen fouten en zijn aandeel in de huidige crisis kritisch te bevragen? Of zal elke kritiek blijven worden bestempeld als een bedreiging voor de liberale democratie?

Einde van de vertaling

Copyright © 2025 vertaling door Frontnieuws. Toestemming tot gehele of gedeeltelijke herdruk wordt graag verleend, mits volledige creditering en een directe link worden gegeven.

Verlamd door acute dementie verklaart Europa Rusland opnieuw de oorlog

Volg Frontnieuws op 𝕏 Volg Frontnieuws op Telegram

Lees meer over: