“Domheid is een gevaarlijker vijand van het goede dan kwaadaardigheid” – Dietrich Bonhoeffer

“Domheid is een gevaarlijker vijand van het goede dan kwaadaardigheid. Men kan protesteren tegen het kwaad; men kan het aan de kaak stellen en, indien nodig, met geweld verhinderen. Het kwaad draagt altijd de kiem van zijn eigen ondermijning in zich, doordat het bij de mens op zijn minst een gevoel van onbehagen achterlaat.

Tegen domheid zijn we weerloos. Noch protest, noch het gebruik van geweld bereiken hier iets; redeneringen zijn aan dovemansoren gericht; feiten die in tegenspraak zijn met het eigen vooroordeel hoeven gewoon niet geloofd te worden – op zulke momenten wordt de domme mens zelfs kritisch – en wanneer feiten onweerlegbaar zijn, worden ze gewoon terzijde geschoven als onbelangrijk, als incidenteel.

Bij dit alles is de domme mens, in tegenstelling tot de kwaadwillende, volkomen zelfvoldaan en wordt hij, omdat hij snel geïrriteerd is, gevaarlijk door in de aanval te gaan. Daarom is grotere voorzichtigheid geboden dan bij een kwaadwillende. Nooit meer zullen wij trachten de domme met redenen te overreden, want dat is zinloos en gevaarlijk.

Als we willen weten hoe we domheid kunnen overwinnen, moeten we proberen de aard ervan te begrijpen. Zoveel is zeker, dat het in wezen geen intellectueel gebrek is, maar een menselijk gebrek. Er zijn mensen die een opmerkelijk scherp verstand hebben en toch dom zijn, en anderen die intellectueel heel saai zijn en toch allesbehalve dom.

Wij ontdekken dit tot onze verbazing in bepaalde situaties. De indruk die men krijgt is niet zozeer dat domheid een aangeboren afwijking is, maar dat mensen onder bepaalde omstandigheden dom worden gemaakt of dat zij dit laten gebeuren. Wij stellen verder vast dat mensen die zich van anderen hebben afgezonderd of die in eenzaamheid leven, dit gebrek minder vaak vertonen dan individuen of groepen van mensen die geneigd of gedoemd zijn tot sociabiliteit. Het lijkt er dus op dat domheid misschien minder een psychologisch dan een sociologisch probleem is.

Het is een bijzondere vorm van de invloed van historische omstandigheden op de mens, een psychologische bijkomstigheid van bepaalde externe omstandigheden. Bij nadere beschouwing blijkt dat elke sterke opleving van de macht in de publieke sfeer, of die nu van politieke of religieuze aard is, een groot deel van de mensheid met domheid infecteert. Het lijkt er zelfs op dat dit bijna een sociologisch-psychologische wet is. De macht van de één heeft de domheid van de ander nodig.

Het proces dat hier aan het werk is, is niet dat bepaalde menselijke capaciteiten, bijvoorbeeld het intellect, plotseling atrofiëren of falen. Het lijkt er veeleer op dat de mens onder de overweldigende invloed van de toenemende macht zijn innerlijke onafhankelijkheid verliest en, min of meer bewust, afziet van het innemen van een autonome positie ten opzichte van de opkomende omstandigheden.

Het feit dat de domme mens vaak koppig is, mag ons niet blind maken voor het feit dat hij niet onafhankelijk is. In gesprek met hem heeft men bijna het gevoel dat men helemaal niet met een persoon te maken heeft, maar met slogans, slagwoorden en dergelijke die bezit van hem hebben genomen. Hij is in de ban, verblind, misbruikt en mishandeld in zijn wezen. De domme mens, die aldus een geesteloos werktuig is geworden, zal ook tot elk kwaad in staat zijn en tegelijkertijd niet in staat zijn te zien dat het kwaad is. Hier schuilt het gevaar van duivels misbruik, want dit kan de mens voor eens en voor altijd vernietigen.

Maar juist op dit punt wordt het duidelijk dat alleen een daad van bevrijding, niet onderricht, de domheid kan overwinnen. Hier moeten we ons neerleggen bij het feit dat in de meeste gevallen een werkelijke innerlijke bevrijding pas mogelijk wordt als er een uiterlijke bevrijding aan vooraf is gegaan. Tot die tijd moeten we alle pogingen opgeven om de domme persoon te overtuigen.

Deze stand van zaken verklaart waarom in dergelijke omstandigheden onze pogingen om te weten te komen wat “het volk” werkelijk denkt, tevergeefs zijn en waarom deze vraag onder deze omstandigheden zo irrelevant is voor de mens die op verantwoorde wijze denkt en handelt. Het woord van de Bijbel dat de vreze Gods het begin der wijsheid is, verklaart dat de innerlijke bevrijding van de mens om het verantwoordelijke leven voor God te leiden, de enige echte weg is om de domheid te overwinnen.

Maar deze gedachten over domheid bieden ook troost in die zin, dat zij ons volstrekt verbieden de meerderheid van de mensen in alle omstandigheden als dom te beschouwen. Het zal er werkelijk van afhangen of de machthebbers meer verwachten van de domheid van de mensen dan van hun innerlijke onafhankelijkheid en wijsheid.” – After Ten Years’ in Letters and Papers from Prison (Dietrich Bonhoeffer Works/English, vol. 8) Minneapolis, MN: Fortress Press, 2010